Иймд, нүүдэлчдийн үлдээсэн соёлын дурсгалууд дахь эртний бичээсүүдийг судлан өнөө цагийн хүмүүст хүргэхийн төлөө амьдралынхаа бүхий л цаг хугацааг зориулж яваа Монголч эрдэмтэн, Япон Улсын Киото хотын Отани их сургуулийн багш Мацүкава Такашиг сэтгүүлийнхээ хүндэт зочноор урьж, Чингис хааны алтан гэрэгэн дээрх хятад ханз болон хятан бичээсийг тайлбарлуулж, олны сонирхлын төвд буй дээрх асуултад хариулт авлаа.

- Тэнри их сургуульд хадгалагдаж буй Чингис хааны алтан гэрэгэний урт нь 20.1 см, өргөн нь 5.9 см, зузаан нь 0.3 см хэмжээтэй, нүүрэн талдаа 10 хятад ханз үсэгтэй, ар талдаа Хятан их бичгийн хоёр үсэгтэй байна. Уг алтан гэрэгэ нь XIII зууны үеийн хятад сурвалж бичигт дурдагдсан гэрэгэтэй яг адил учир Чингис хааны үеийн жинхэнэ гэрэгэ мөн гэж үзэхэд эргэлзэх зүйл байхгүй. Тодруулбал, 1220-иод оны үед Монголд аялсан Хятадын элч Чжао Хуны аяллын тэмдэглэл “Монгол Татаарын бүрэн тодорхойлолт”-д ““...Толгойн хэсэгт чимэглэлгүй алтан гэрэгийг бүсэндээ зүүж явах бөгөөд уг гэрэгэн дээр “Тэнгэрээс соёрхсон Чингис ханы зарлиг. Яаралтай” хэмээжээ” гэж бичсэнтэй дүйж байна.

Яг үүнтэй ижил Алтан гэрэгэ Япон улсын Киото их сургуулийн Утга зохиолын тэнхимийн цуглуулгад бас бий. Киото их сургуулийн түүхч, профессор Ханэда Тору гуай Чингис хааны алтан гэрэгэг нарийвчлан судалж, ийм алтан гэрэгэ байгаа талаар 1934 онд анх мэдээлсэн байдаг. Миний хувьд, 1957 онд нийтлэгдсэн уг гэрэгэний тухай нэг өгүүллийг магистрт сурч байх үедээ олж уншсан юм. Гэвч бүр сүүлд, Ханэда Тору гуайн мэдээлснээс 80 гаруй жилийн хойно буюу 2016 онд Тэнри их сургуулийн Санкокан музейд дэглэгдсэн “Эртний зүүн Азийн морины домог” тусгай үзэсгэлэнгээр Чингис хааны алтан гэрэгэ анх удаа олон нийтийн хүртээл болоход нь нүдээр үзэж байлаа.

- 1940-өөд оны үед одоогийн Бээжингийн тойрогт буй Манж Чин улсын үеийн хааны зуслангийн орчмоос олдсон гэж үздэг. Япончууд хойд Хятадыг эзэлж байсан тэр үед Манж-го улсын эзэмшилд байсан газар шүү дээ. Тэр гэрэгэг хэн, хаанаас олсон, эсвэл хэнээс худалдаж авсан гэх мэт тодорхой мэдээ ерөөсөө байхгүй. Гэхдээ тэр үед японы археологичид тэнд судалгаа хийж байсан нь бол үнэн.

-Адил биш байна. Чингис хааны алтан гэрэгэний ар талд сийлсэн хятан бичгийг Ханэда Тору гуай “Давхиж байгаа морь” гэсэн утгатай болов уу хэмээн дүгнэсэн байдаг. Учир нь, Шүши Хуйяао хэмээх сурвалжид буй Хятаны гэрэгэний зураг дээрх үүнтэй адил гурван үсгийг хятадаар “Зарлиг. Давхиж яваа морь” хэмээн тайлсан байдаг юм.

Гэхдээ эдгээр үсэг нь эдүгээг хүртэл мэдэгдэж буй Хятан их бичиг, Хятан бага бичгийн дурсгалуудад гарч байгаагүй болохоор үүнийг “Гурав дахь Хятан бичиг” гэж үзэх судлаачид ч бас бий.

Ямартаа ч “Давхиж байгаа морь” гэдэг бол тэр гэрэгэг биедээ авч яваа хүн өртөө улаанд чөлөөтэй морь сольж унах эрхтэй гэдгийг илэрхийлж байна.

Уг гэрэгэний нүүрэн талд хятад ханзаар “Тэнгэрээс соёрхсон Чингис ханы зарлиг. Яаралтай!” гэж бичсэн байдаг. Миний бие үүнийг Чингис хаан гэж биш, Чингис хан гэж орчуулж байгааг та бас анхаараарай. Энэ бол тухайн үеийн бодит байдлыг тусгасан хэрэг юм шүү. XIII зууны үеийн монгол хэлний сурвалжуудад ер нь Чингис ханы зарлиг хэмээн “хан” гэсэн цолтой хэрэглэсэн байдгийг онцлон хэлмээр байна.

-Тийм ээ. Яг ийм алтан гэрэгэ Японд гурван ширхэг байна. Хоёр нь бүтнээрээ, нэг нь тал болж үлджээ. Чингис хаан Үндэсний музейд А хуулбар нь ирсэн гэрэгэ нь Тэнри их сургуулийн музейд, нөгөө хоёр нь Киото их сургуулийн музейд байна. Бүгд адил нэг талдаа ханз, нөгөө талдаа хятан үсэгтэй.

-Байхгүй. Олон нийтийн зарим сүлжээнд уг гэрэгэнээс тэс өөр, уйгаржин монгол бичгээр сийлсэн алтан гэрэгэг Японы цуглуулга дахь Чингис хааны алтан гэрэгэ хэмээн мэдээлсэн байхыг би харсан. Үүнийг залруулах хэрэгтэй гэж бодсон учраас миний бие 2022 оны наймдугаар сард Монгол Улсад болсон Олон улсын эрдэмтдийн хуралд тавьсан илтгэлдээ “Чингис хааны алтан гэрэгэ гэж бичсэн энэхүү уйгуржин монгол бичигтэй гэрэгэ нь Чингис хааны амьд ахуй цагт хэрэглэгдэж байсан бус, магадгүй Хубилай хаанаас хойш, бүр хожуу үед ч юм уу, ямар нэгэн дурсгалын чанартай хийгдсэн байх өндөр магадлалтай” гэсэн санааг дэвшүүлсэн.

Яагаад гэхээр, тэр уйгаржин монгол бичигтэй алтан гэрэгэн дээр “Чингисийн зарлиг” гэж бичсэн байна. Уг нь бол “Чингис хааны зарлиг” гэж байх ёстой. Чингисийн зарлиг гэж хэзээ ч бичих ёсгүй. Үндэслэл нь нэгдүгээрт энэ.

Мөн “Чингис” гэдэг үгийн сүүлийн “с” үсгийг завьж үсгээр сийлсэн байна. XIII зуунд хамаарах уйгуржин монгол бичгийн баримтад Чингис хааны нэр хоёрхон удаа л дурдагдсан байдаг, хоёуланд нь “с” үсгийг богино сүүл үсгээр тэмдэглэсэн байдаг юм шүү.

Тэгэхээр, энэхүү уйгаржин монгол бичгийн алтан гэрэгэг арай хожуу үед Алтан орд улсын хаадын гэрэгэнээс үлгэр аваад, түүн дээрх Өзбег хааны ч юм уу нэрийн оронд Чингис гэж сийлээд дуурайгаад хийсэн болов уу гэж би таамаглаж байна.

Учир нь, Алтан орд улсын хаадын гэрэгэн дээрх бүх бичээсийг уйгуржин монгол үсгээр монгол хэлээр үйлдсэн бөгөөд бүх гэрэгэний бичиг ойролцоо утгатай, зөвхөн хаадын нэрийг л сольсон байдаг. Үүний нэгэн адил энэ алтан гэрэгэн дээрх зөвхөн Чингис гэсэн нэр нь өөр бөгөөд бусад хэсэг нь төсөөтэй юм шиг санагддаг.

-Олон нийтийн анхаарлыг татаж буй асуултад сонирхолтой бөгөөд тодорхой хариулт өгсөн танд баярлалаа. Цаашдын эрдэм судлалын их үйлсэд тань амжилт хүсье.

Эх сурвалж: "Чингис хаан музейн мэдээлэл" сэтгүүлийн №3 дугаарт нийтлэгдсэн ярилцлагаас товчлон хүргэв.