"Буян"-гийн Жагаа хэмээн нэршсэн энэ эрхэм Эрхүүд цөмийн физикч мэргэжлээр сурсан. Сурагч байхаасаа эхлүүлсэн пянзны цуглуулгаа оюутан болоод арвижуулсан нь Монголдоо толгой цохидог байж. Пянз түүнийг панз наймаанд дөртэй болгосон байж ч мэднэ. Жагаа пянз солилцох арилжаанд овсгоотой, мөнгөлөг оюутан байсан гэдэг. Зах зээлийн санаа түүнд хар нялхад нь суучихсан байв. Монголоос тарваганы арьс, туулайн малгай, нэхий дээл зөөж зардаг бийлэгжүү оюутан зуны амралтаараа чемодан дүүрэн ховор бараатай харьж наймаа үсэргэнэ. Б.Жаргалсайханы “Буян” компанийн үндэс суурь аль 1987 онд тавигджээ. Тэрээр ийм нэртэй нөхөрлөл байгуулж оёдол, худалдаа эрхлэн бизнесийн гараагаа “албан ёсоор” эхэлсэн байна.
1989 онд ардчилсан хөдөлгөөн өрнөхөд ГАЗ-24 суудлын тэрэгтэй Жагаа хувьсгалчдын “танкчин” нь байжээ. Ардчиллын анхны 13-ын үйл хэрэгт тухайн үед санхүүгийн хувьд хэнээс ч хараат байхаа больчихсон 30 настай эрийн тусламж чухал байсан гэдэг. Дэлгүүрийн лангуунд давснаас өөр бараагүй тарчигхан байхад “Буян” Жагаа 50 кг-ийн шуудай дүүрэн элсэн чихрээр ардчиллынхныг дайлж байсан ч гэх шиг одоо сонсоход хөгтэй дурсамжаас өнөөгийн томчууд ичдэг байлгүй. Шинэ Үндсэн хуульт Монгол Улсын анхны саятан нь “Буян” Жагаа гэх албан бус мэдээ байдаг. Ингээд түүний хэвлэлд өгсөн улс төржөөгүй яриаг хүргэж байна.
-Таныг багадаа их наймааны ухаантай сүрхий хүүхэд байсан, их дэлгүүрийн ард бууз, 12 мөнгөний дэвтрийг зардаг байсан гэдэг?
-Биднийг бага байхад амьдрал их гоё байж. Чөлөөт цагаараа дугуйланд явна, банзан гитараа нүднэ. Өнөөдөр орцонд дуу дуулж байгаа хүүхэд байна уу? Техник сонирхож, онгоц, пуужин хийдэг хүүхэд байна уу? Байхгүй. Би онгоц, пуужин хийж байсан. Би пуужин хийгээд тэр маань овоо дээшээ хөөрч байсныг санадаг юм. Ангиараа, байраараа Туул гол руу явж усанд орно, өвөл Хандгайтад гулгана. Хоорондоо ном их солилцож уншина. Харин би бууз, ном дэвтэр зарж яваагүй, зардаг хүүхэд ч байгаагүй. Өнөөдөр ажил хийдэг хүнгүй, техникийн мэдлэг, мэргэжилтэнгүй боллоо, ажилчингүй боллоо. Одоо Монголоор дүүрэн хуульч, орчуулагч, менежерүүд байна.
Барилгын инженер, үйлдвэрийн механик, электроник инженер, химийн инженерүүд байхгүй боллоо. Одоо Америк, Японд ажиллаж байгаа боловсролтой залуучуудаас, мэргэжилгүй залуучууд нь илүү сайн ажиллаж, өндөр цалин авч байна. Болсон болоогүй боловсролтой нь шал арчиж явна. Манайхан дээд сургууль төгсчихвөл зангиа зүүгээд, ширээний ард суугаад, жийп унасан дарга болно гэж мөрөөддөг. Социализмын үед бол болдог байсан, одоо бол байхгүй ш дээ. Аав ээж нар хүүхдүүддээ хэрэггүй боловсрол олгохын оронд, хэрэгтэй мэргэжил эзэмшүүлсэн нь дээр.
-Танд “Буян” үйлдвэрээс өөр үйл ажиллагаа явуулдаг компани, аж ахуйн нэгж бий юу?
-Байхгүй. Монгол боссууд их олон юм руу үсчээд харсан бүх юмаа ганцаараа булааж авч хийх гээд хашгираад, хэн хог цуглуулсан нь төдий чинээ баян хүн болж харагдах гээд… монголд газар хувьчиллаа гээд сандраад том том газар аваад хашаа хатгаад байна. Тэгэх хэрэггүй ш дээ. Тэртээ тэргүй Монголын газар нутаг хангалттай. Монголд ирж бидэнтэй газар булаацалдаж авах гадаадын хүн байхгүй. Зун нь +30 хэм халуун, өвөл нь -35 хэм хүйтэн байдаг газар хүн ирж амьдрахгүй. Өвөр Монголыг Хятад эзэлсэн л гэдэг. Өвөр Монголынх нь газар нутгийн 90-ээд хувь нь хоосон эзэнгүй л байна ш дээ. Тэгэхээр Монголд газар үнэд хүрч чадахгүй. Тодорхой байгалийн баялагтай газрыг түрээсээр өгч болох юм. Яахав, сүүлийн үед барилга, орон сууц барьдаг компаниуд газрыг их булаацалдаж байна.
Өөрөөр хэлбэл хотын төвийн цахилгаан, дулаан эрчим хүчинд холбоход ойрхон байдаг газруудыг булаацалдаад муухай, муухай улаан тоосгон байшингууд бариад байна. Монгол улс нийслэлдээ орчин үеийн, өнгө зүстэй барилга барих хэрэгтэй л дээ. Хотын барилга архитектурын газрын нөхдүүд маш муу ажиллаж байна. Дандаа брак, муухай байшингууд барьж байна. Ар өврийн хаалгаар цохолтоор зөвшөөрөл олгож, тэр нь бизнес болчихсон. Үүнийг уудлаад яриад байвал дуусахгүй.
-Таныг шоубизнест одтой байдаг, сайн зохион байгуулдаг гэдэг. Энэ салбар танд аль хэр өгөөжөө өгдөг вэ?
-Манай соёл урлагийнхан үнэхээр хэцүү болж байна. Ам ангалздаг урлаг их хөгжиж байна ш дээ. Дуугаа бичлэгтэй нь, хөгжимтэй нь биччихээд амаа ангалзуулаад байдаг. Дээхэн Сингапурын MTV ирэхэд манай урлагийнхан тайзан дээр гарчихаад амьдаараа дуулах гээд чадахгүй нүдний булай болсон ш дээ. Хөг нь гарчихсан домбор шиг юмнууд л дуугараад байна лээ. Ичмээр юм. Тэр тоглолтод манай хамгийн мундаг хамтлаг дуучид нь орсон. Гэтэл аймшгийн солгой хоолойгоор л наагаад байх нь тэр. Тэр “Камертон” тас солгой хоолойгоор хангинатал гөвөөд байна билээ. Англиар дуулсан уу? Арабаар дуулаад байгаа юм уу би ойлгоогүй.
Ганц хоёрхон дууг сайхан бэлдэж болно доо. Цаадуул чинь бэлдээгүй дээ. Маргааш арга хэмжээтэй гэхэд л тэр дөрвөн нөхөр ганцхан цаг дуулж бэлдсэн байгаа. Тэгэхээр арга байж уу. Модон хэлтэй орохоос биш яахав. Японд, Германд, Америкт баруунд зөндөө л концерт үзсэн. Кассет тавиад, амаа хөдөлгөөд зогсож байгаа дуучин нэг ч үзээгүй. Тийм учраас урлагийнхныг ард түмэн хүндлэхгүй байна. Өөрсдөө залхуураад нэр хүндээ алдаад байна. Манайд бүх юм хуурамч, булхайгаар явдаг. Шагнал авсан ч бүгд авдаг. Хорвоо сайнтай муутай байдаг. “Буян”-гийн Жаргалсайхан УИХ-ын сонгуульд 10 жил оролцоод ялаагүй, тэглээ гээд би гомдоогүй. Намайг муу болохоор сонгоогүй биз, зөв ш дээ. Надаас илүү сайн хүн байж болно. Манайхан бүгд амаа хөдөлгөөд, ам хөдөлгөсний шагнал гэдэг “Алтан микрофон”, “Пентатоник” байна. Дээр нь “Энэ дуучин шагнал авлаа, би аваагүй” гээд хэрэлдээд байна гээч. Ичмээр. Ам хөдөлгөх тэмцээн хийж байгаа бол үлээдэг бохь авч үлээлгээд, хэн сайн илүү зажилж, том шаариг үлээнэ, тэр нь түрүүлэг л дээ.
Урлагийнхан сонсвол гомдоно биз. Гомдог. Би урлагийг хүндэлдэг учраас хөгжөөсэй, өөрчлөгдөөсэй гэсэндээ ингэж ярьж байна. Үнэн үг хэлсэн хүнд хүн өшөөтэй байдаг. Дэлхийн хамгийн мундаг гоцлол дуучин Демис Руссосыг дэлхийн хаана ч очсон заал дүүрэн хүн үздэг. Гэтэл Монголд ирэхэд нь стадионд аравхан хүн үзэж байх жишээтэй. Демис Руссос дахиж хэзээ ч Монголд ирэхгүй ш дээ. Дэлхийн мундаг гоцлол дуучны тоглолтыг тийм муу зохион байгуулж болохгүй л дээ. Хамгийн гол нь үзэгчид очиж үзэхгүй байгаа нь сонин. Алиа хошин гээч аймшгийн юм “Хүрээд ир. Та нарыг доромжилъё” гэхээр бүгдээрээ очоод амаа урагдтал инээгээд суучихна. Өөрийг нь доромжлоод байхад л ангалзаад инээгээд суугаад байдаг. Ер нь бүх спорт ч гэсэн шударга үнэлгээтэй ялсан шиг ялж, нөгөө нь ялагдсан шиг ялагдаж, ялсныгаа хүндэтгэж, хайрлаж чаддаг байх хэрэгтэй. Одоо чанарын асуудлыг бүх нийгмийн салбарт тавих хэрэгтэй.
-Таныг гартаа их дүйтэй гэдэг?
-Юм юм хийж үзсэн. Анх арван жилийн сурагч байхдаа өмд оёхдоо ангийнхаа Сайхнаа гэдэг хөвгүүнийг ширээн дээр хэвтүүлж байгаад даавуу тавьж хөлийг нь тойруулж шохойгоор зураад түүнийгээ хайчилж, эсгэж, оёсон. Зарим газар нь ялимгүй татгар болсон л доо. Оёсоор байгаад сүүлдээ сайжирсан. Модоор ширээ сандал хийчихнэ. Ер нь Монголд гайгүй 1000 компани байхад монголчууд бүгд гэдэс цатгалан, мөр бүтэн амьдраад явна. Харамсалтай нь зарим нэг компаниуд харсан бүх юмаа ганцаараа хийх гээд байх юм.
Би л гайхдаг, амьдрал нь хүрэх юм болов уу? Авгай хүүхэддээ царай зүсээ харуулж чадах юм болов уу. Эсвэл зургаа гэртээ өлгөчихөөд дандаа ажил дээрээ байдаг юм болов уу? Ганц хүн хаана ч хүрэхгүй ш дээ. Тэгэхээр хөдөлмөр хуваарилалт зохицуулалтыг төрөөс сайн хийх хэрэгтэй. Жаргалсайхан ноолуураа дагнаж сайн хийж, олон улсын түвшинд оруулсан нөхцөлд, дараагийн бизнес рүү ордог байх хэрэгтэй. Оджаргал “Coca cola” хийдэг бол колагаа уудаг шингэн юу байна, тэр бүгдээс илүү хийх хэрэгтэй. Тэр Мянганбаяр хүрз жоотуу бариад газар ухаад алтаа хайж байгаа бол, тэрийгээ үхэн үхтлээ маш сайн хийх хэрэгтэй. Хүмүүс бүх юм руу орох гээд далбаганаад гүйгээд байна. Тэгээд алийг нь ч хийсэн юмгүй үлддэг. Болохгүй, бусаддаа бас орон зай үлдээх хэрэгтэй. “АПУ” гэсэн нөгөө нь “САПУ” гээд гаргаад тавьчихсан. Гадуур бие биетэйгээ яг адил юм хийгээд бүгд унадаг. Наймаан дээр ч яг адил шалны паркет үнэд хүрч байна гэвэл бүгд таван паркет бариад ирнэ. Тэгээд бүгд шатдаг.
-Та ганзагын наймаа хийдэг байсан гэсэн. Хэр сайн наймаачин байсан бэ?
-1989-1993 онуудад монголчууд гялгар өнгөтэй л юм байвал хамж авч өмсдөг, иддэг уудаг, хэрэглэдэг байсан үе. Тэр үед наймаа эхлэгчид нэлээн мөнгө хийсэн. Би монголчуудаа бага шулсан, харин гадныхныг их шулсан. Хятад, Орос гээд, одоо хэлбэл ичмээр дээ. Хятадаас 10 төгрөгийн бараа авч, Орост мянган төгрөгөөр зараад зогсож байх жишээтэй. “Хитачи” видеокамерыг Сингапураас 2000 доллараар аваад Хятадуудад 4000 доллараар зарж явлаа.
-Орчин үеийн залуус баяжихын тулд юу хийх хэрэгтэй вэ. Та ямар зөвөлгөө өгөх бол?
-Унтахдаа 8 цаг зар, үлдсэн 16 цагийг ажил амьдралд зар. Мэргэжлээ маш сайн эзэмш. Мэргэжлийнхээ дагуу ажиллаж, компани байгуулах болбол цөөн хүнтэй эхэл. Хоёрт, хөдөлмөрөөрөө эхлэх хэрэгтэй. Барилга барьж байвал “Би обойг чинь нааж өгье. Тэдэн төгрөг өг” гэж санал тавь. Тэгэхээр тэр хүнд банкнаас мөнгө зээлэх шаардлага байхгүй биз дээ.
Мөнгө гарахгүй эрхэлдэг ажлыг эрэн сурвалжилж олох хэрэгтэй. Олсон хуримталсан ашгаа ажилд оролцсон бүх хүндээ хувааж өг. Дараагийнхаа ажлаас хуримтлалаа нөөцөлж, аж ахуйн байгууллагаа байгуулж эхэл. Тэрнээс биш мөнгө л олбол тэвэрч гүйгээд баар, ресторан хэсээд, хөөрхөн охидод өгөөд байвал хоосорно доо. Юм хийхдээ яаж, хамгийн сайн чанартай юм хийх вэ гэдгээ бод. Хүнд хэн ч, юуг ч зүгээр өгөхгүй. Хүн болгон өөрийнхөө хийж бүтээснээрээ амьдрах ёстой. Одоо дарга болсон нь, түүнд тал засаж чадаж байгаа нь юмтай болох жишээтэй, худлаа ярьж байгаа нь жаахан юмтай болж байна. Энэ бол цаг зуурын үзэгдэл. Цаашдаа амьдрал их хэцүү болно. Мэргэжилтэй л бол.
-Харин та “Буян” компаниа яаж, хэдэн төгрөгийн дүрмийн сантай байгуулсан бэ. Бизнесийнхээ гарааг яаж эхэлж байснаа дурсахгүй юу?
-Анх 20-иод мянган төгрөгтэй, ах дүү, хамаатан садангуудтайгаа нийлж оёдлын үйлдвэр байгуулсан. Монголд өөр юу хийхэв. Танк, онгоц хийлтэй нь биш, архи хийлтэй нь биш. Наймаа ч хийж явсан. Гэхдээ наймааг шүтээд бишрээд байж болохгүй. Наймаа хийсэн нь өрөнд ороод, хоосроод, ядуураад байхад л бүгд хошуураад байх юм.
-Архины үйлдвэр их ашиг авчирдаг юм биш үү?
-Хүний амьдралыг бусниулж байж, мөнгөтэй болоод ч яахав. Архины наймаачид урьд хойд насандаа сайн амьдардаггүй юм шиг билээ. Киноноос үзэхэд хар тамхи, зэвсэг зарж баяжсан хүмүүс хамгийн сүүлд бүгд үхэж дуусдаг биз дээ. Спиртийн наймаа хийж байсан хүмүүс нэг их сайн явдаггүй юм билээ дээ. Архинаас болж асар олон хүн үхлээ, гэр бүл саллаа, хүүхэд өнчирлөө. Архийг хөхиүлэн дэмжиж хөрөнгөжих гээд байгаа хүмүүс дараа нь тэр хэрээрээ нүгэл нь үр хүүхэд дээр нь ирэх байх.
-Одоо та юм оёж чадах уу?
-Би оймсоо цоорохоор оёод өмсдөг. Манайхан төрлөө мэдэхгүй донгосдог, нэг хэсэг нь од, нөгөө нь улстөрч, босс гээд. Урьд нь монголчууд уранхай хувцасаа нөхөж цойлдоод өмсөөд, боорцгоо идээд амьдардаг байсан. Түүнийгээ мартах хэрэггүй.
Дэлгүүрт Монголд хийсэн хувцас байхгүй, бүгд хужаагийн бараанууд. Түүхээс харахад монголчууд сүүлийн 200-300 жил их зовж амьдарч ирсэн юм билээ. Ямар сайндаа “цаг цагт нэг цадна, цагаан сараар нэг цадна” гэдэг үг байхав дээ. Өлөн зэлмүүн, цагаан сараар айл хэсэж нэг гэдэс гардаг ядарсан хүний үг биз дээ.
-Хөөрөг, машин, морь өнөөгийн боссуудын нүнжгийг илтгэдэг болсон юм шиг санагддаг. Та юуг онцолж хэрэглэж, анхаардаг вэ?
-Хөөрөг барих ямар хэрэгтэй юм бэ? Ач тус нь юу юм бэ? Хөөрөг, дээл хоёрыг нас дал гараад хэрэглэе гэж боддог. Том том хөөрөг барьж, дээл өмсчихсөн өвчигнөөдөвгөн царайлсан хүн юу нь сайхан байгаа юм бэ. Өвчин аллерги юм л даа. Надад тэгж чамирхах сэтгэл байхгүй. Хэр зэрэг том машинтай байна, төдий чинээ мундаг. Хэн үхрийн толгой шиг том хөөрөгтэй байна, тэр баян тарган гэдэг ч юм уу өрсөлдөх утгагүй. Хэрэглээ сонин биш болчихсон цаг. Нэг өмдтэй, машинтай л байгаа биз, нэг уулын чулуу авчраад нүхлээд барьчихаа л биз. Яадаг юм, би уулаар явж байгаад морь харвал минийх гэж боддог. Би хүсвэл худалдаад авч чадна. Хүн харсан юмаа л минийх гэж бодож байх хэрэгтэй. “Улаанбаатар” зочид буудлын хажуугаар явахдаа минийх л гэж боддог. Яагаад гэвэл би дотор нь ороод хоол идэж чадна. Хүн хэрэглээгээрээ л байдаг. Тэрнээс биш хэний нэр дээр байх нь, бичигдсэн нь сонин биш. Хүн аар саархан жижиг хэрэглээгээр гайхуулдаг үе өнгөрсөн.
-Та баян хүн мөн үү?
-Миний хувьд ядуу ч биш байх. Баян гэдэг харьцангуй ойлголт. Компаниар нь овоглодог баячууд гээд их хөөргөдөг. Бүгдээрээ хөөрхий актлаад устгагдчихсан, арилжааны банкиндаа нэг их өндөр хүүтэй хэдэн төгрөгийн өртэй тийм л байгаа биз дээ. Баян гэхэд хэцүү. Хийж бүтээх гээд тэмцэлдээд явж байгаа улсууд юмаа гэвэл бас үнэнд жаахан ойрхон бууж байна. Оросын баячууд үнэхээр баян. Швейцарын банкинд тэрбумаар нь хадгалж байна шүү дээ. Монголд хэдэн зуун сая доллар гаргаад тоолох баян ховор шүү дээ.
2003 ОН
