“... “Рио Тинто” болохгүй байна” гэхээр өрвөлзөөд босоод ирдэг бүлэглэл Монголд бий. Тэр бүлэглэл голдуу төр түшиж явсан, төрийн өндөр дээд албан тушаал хашиж явсан эрхмүүдээс бүрддэг нь эмгэнэлтэй санагддаг юм.
Бүтэн нэг үе буюу 12 жилийн турш хэрэгжиж буй Оюутолгой төслийн үр шим нь бидний монголчуудад 2.2 тэрбум ам.долларын л өр болж үлджээ.
Өр яагаад үүссэн бэ гэдэг схемийн талаар “Зууны мэдээ”хоёр жилийн өмнө нь мэдээлж, нийтэлж л байсан. Сануулахад, “Рио Тинто” дундаа зуучлагч компани оруулчихаад Монголд мөнгө хүүлээд сууж байдаг нь нууц биш болсон. Оюутолгойгоос зээлийн хүү “Мовеле С.А.Р.Л” гэдэг компаниар дамжаад “Рио Тинто”-д оччихдог сүлжээ байдаг юм. Тодруулбал, “Рио Тинто” компани 2010 онд “Мовеле С.А.Р.Л” гэдэг оффшор охин компаниа Люксембургийн Вант улсад байгуулсан. Энэ компани эргэлтийн хөрөнгө байхгүй ч олон улсын зах зээлд компаниудын хувьцааны эргэлт, хөрөнгийн зээл олгох зэрэг том том үйл ажиллагааны чиглэлийг гэрчилгээн дээрээ бичүүлсэн байдаг. Гэхдээ энэ нь зөвхөн манай Оюутолгойд зориулж байгуулсан компани болох нь олон баримтаар нотлогддог. Тухайлбал, “Мовеле С.А.Р.Л” компани 2010 оны хоёрдугаар сарын 5-ны өдөр ердөө 12.5 сая ам.долларын дүрмийн сантайгаар байгуулагдсан. Гэсэн атал цаасан дээр Оюутолгойн хөрөнгө оруулагчийн хөрөнгө оруулагч болчихсон байгаа юм. 2015 оны арванхоёрдугаар сарын 11-ний өдөр “Мовеле С.А.Р.Л” , “Оюутолгой” ХХК-иудын хооронд Хувь нийлүүлэгчдийн зээлийн эрхийг шилжүүлэх гэрээ хийсэн. Үүгээр “Айвенхоу Майнз” компани нь хөрөнгө оруулалт гэж хэлэх боломжгүй “зээл”-ийг зээлдүүлэгч талд шилжүүлж байгаа нь халхавч төдий зүйл байсан. “Мовеле С.А.Р.Л” компанийн бүх тайлангаас “Айвенхоу Майнз” компанид зээл олгосон, авлагатай гэдэг нотлох баримт байдаггүй гэдгийг эх сурвалжууд хэлсээр байгаа юм.
Энэ мэтийн фактуудыг манай ҮАГ, АТГ, УИХ-ын ажлын хэсэг аль хоёр жилийн өмнө хяналт шалгалт хийгээд гаргаад ирсэн. Харамсалтай нь эдгээр шалгалтын материалууд олон нийтэд танилцуулагдалгүй, дарагдаад алга болсон.
Чухамдаа ингэж үүссэн өр ширийг одоогийн Засгийн газар яриад, эсэргүүцээд байгаа юм. Ингэхдээ УИХ-ын чуулганы 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 21-ний нэгдсэн хуралдаанаар "Оюутолгойн ордын ашиглалтад Монгол Улсын эрх ашгийг хангуулах тухай” тогтоолын дагуу “Рио Тинто”-тай хэлэлцээрийн ширээний ард суусан. “Рио Тинто”-д өмнөх татваруудын зөрүүг нэхэмжилж гаргуулах, ногдол ашгийг нийгмийн хариуцлагын хэлбэрээр наашлуулж олгох, зардлыг дахин өсгөхийг хориглох, үндсэн гэрээний хэрэгжилтийг зөвлөх үйлчилгээний компаниар дүгнүүлэх, Дубайн гэрээг өөрчлөх зэрэг шаардлагыг тавьж байгаа юм байна лээ.
Хамгийн сүүлд “Рио Тинто”-гийн зүгээс дөрвөн санал тавьсан. Тус компани “...Нэгдүгээрт, Монгол Улс 2051 оныг хүртэл 22 тэрбум ам.долларын өр үүрнэ. Өнөөдрийг хүртэл 2.3 тэрбум ам.долларын өртэй болсон. Үүний 70 хувийг буюу 1.6 тэрбум ам.долларын өрийг тэглэе. Хоёрдугаарт, хэрэв далд уурхай цагтаа ашиглалт орсон бол Монгол Улсын Засгийн газрын авах татвар, орлогыг дүйцүүлж нэг их наяд төгрөг буюу 350 сая ам.долларыг гурван жил дараалан өгье. Гуравдугаарт, далд уурхайн зардал 5.4 тэрбум ам.доллараас хэтэрсний менежментийн төлбөрийг авахгүй. 2028 он хүртэл далд уурхайн бүтээн байгуулалтын зардлын хэтрэлттэй холбоотой баталгааны шимтгэл буюу 1.9 хувийн шимтгэлийг зогсооё. Дөрөвдүгээрт, зардлын хэтрэлтийг нэмж батлуулъя” гэсэн байгаа юм. Харин Засгийн газрын ажлын хэсэг үүнийг хүлээж авалгүй гүрийжээ. Нөгөөх “...Монгол Улсын төлөх ёстой гэх 2.3 тэрбум ам.долларыг тэглэх, Дубайн гэрээг цуцлах” асуудал дээр гол анхаарлаа хандуулж буй аж.
Нэг үгээр хэлбэл, ингэж засаг чангарч, “Рио Тинто” гэдийж байгаа өдрүүд үргэлжилж байна. Тэгмэгц Засгийн газрын эсрэг чиглэсэн улс төр идэвхжээд ирэв. Бүгдээрээ л харсан. Энэ бүхний ард дээр хэлсэн бүлэглэл ажиллажээ. Тэд Сүхбаатарын талбай, сошиал сүлжээнд маш идэвхтэйгээр хөдөлгөөнд орлоо. Гар, хөл бологсдын талаар энд бичиж цаг, цаас гарздаад яахав.
Харин Монголоосоо дайжаад нэг жил арван сар болж буй Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг гэнэт гарч ирж дараалан “мэдэгдэл” хийсэн нь анхаарал татаж байгаа юм. Тэрбээр 2021 оны аравдугаар сарын 29-ний өдөр өөрийн цахим хаягаар мэдэгдэл хийхдээ, “...Дубайн гэрээ цагаа олсон маш сайн үйл явдал болсон, өөрийг нь шүүмжлэхгүй байх ёстой, энэ гэрээг сайжруулах талаар бүх үеийн Засгийн газар ажиллана” гэсэн агуулга бүхий зүйл ярьжээ. Түүнийг ингэж ярьсны дараа олон монгол хүн дургүйцсэн. Тухайлбал, АН-ын генсек асан Л.Эрхэмбаяр “...Битгий ард түмнийг тэнэг, юу ч ойлгодоггүй гэж доромжилж уур хүргээд бай. Аятайхан бай хүүхэд ээ. Тэсэж чадахгүй хэдэн үг хэлчихье. Чи болон бүлэглэл нууцаар Дубайд очсон. Чи “Рио Тинто”-гийн тансаг зардлаар ашгаа авсныг нь хүлээн зөвшөөрсөн, “Рио Тинто”-гоос өндөр хүүтэй мөнгө Оюутолгойд зээлүүлж мөнгө хүүлэх боломж олгосон, дагалдах баялгаас АМНАТ татвар тооцохгүй гэж УИХ-ын эрхэнд халдаж, ард түмнийг хохироосон, угаасаа гэрээнд өөрчлөлт оруулах явдал чиний болоод бүлэглэлийн мэдэх асуудал биш. УИХ-ын эрхийн асуудал байсан” гэжээ.
Ер нь яагаад Оюутолгой төслийг шалгасан маш ноцтой шалгалтын дүн, дүгнэлт нам дарагдаад алга болдог вэ. Өнөөдөр Ч.Сайханбилэг ямар учраас гарч ирж Дубайн гэрээг хамгаалж байна вэ. Гавьяат дуучин, консул асан нөхдүүд, бас бус олны танил сошиал “од”-ууд тэмцэгчийн дүрээр гарч ирж Засгийн газрын эсрэг хашгичих болсон бэ.
Нэг үг сануулъя л даа. 2009 оны аравдугаар сарын 6-ны өдөр Оюутолгойн гэрээнүүдийг зурсан Засгийн газрын тэргүүн С.Баяр “... Гэрээний төслийг эцэслэх явцад ҮАБЗ-өөр удаа дараа нухацтай хэлэлцэж, гэрээг боловсруулах, чамбайруулах ажилд дэмжлэг туслалцаа үзүүлсэн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж танд Засгийн газрын нэрийн өмнөөс гүнээ талархаж байгаагаа илэрхийлье. ...Оюутолгойн энэ төсөл нь дор хаяж 50 жилийн хугацаанд хэрэгжих урт хугацааны төсөл учир өгөөжийг нь зөвхөн өнөөгийн бидний үеийнхэн хүртэх бус, цэцэрлэг, яслид хүмүүжиж аав ээжийнхээ хайранд өсч торниж байгаа та бидний үр хойч үеийнхэн ч гэсэн үр өгөөжийг хойшид ч хүртсээр байх юм” гэсэн галтай цогтой үгсийг та бидэнд хандаж хэлж байв шүү дээ. Харамсалтай нь өнгөрсөн 12 жилд бид 2.3 тэрбум ам.доллар, 2051 он гэхэд 22 тэрбум ам.долларын өр үүсэх тооцоог “Рио Тинто” өөрөө гаргаж өгөөд байна.
Тэгвэл Оюутолгойн гэрээнээс хойшхи 12 жилийн хугацаанд С.Баярынхтай нийлээд найман Засгийн газар ажиллажээ. Бас дөрвөн УИХ-ын бүрэн эрх хэрэгжсэн байдаг.
Бүгд л С.Баярын адил “Рио Тинто” Монголыг гоё болгоно гэж үзэж, дуу хоолой нь болж ирсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, “Рио Тинто”-гийн өөдөөс Л.Оюун-Эрдэнэ, Х.Нямбаатар нарын хэмжээний үг дуугарчихаж чадахгүй болчихсон байдаг. Тэгж хэрэлдэх боломжоо худалдчихсан. Ганцхан жишээ, 2019 онд УИХ-ын ЭЗБХ-ны дарга нь УИХ-ын гишүүдийн танилцаж амжаагүй шалгалтын дүнг “Рио Тинто”-д явуулчихаад баригдаж байсан шүү дээ. Бас сая энэ Ч.Сайханбилэгийг харж байгаа биз. Өртэй хүн ингэж л үсэрч гарч ирдэг.
Тийм болохоор эндээс бид ганц л том дүгнэлтийг олж авлаа. Зөв, буруугаа ч олоод харчих шиг боллоо. Юу гэвэл, Ч.Сайханбилэг гарч ирнэ гэдэг чинь Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар “Рио Тинто”-тай зөв “ярьж” байгаа юм байна.
Б.Дамдин-Очир
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
