The Atlantic /1857 оноос/
Тимоти Маклафлин
ДАРАНГУЙЛАГЧ ДЭГЛЭМТЭЙ ЗЭРЭГЦЭН ОРШИХ АМЬДРАЛ
(Хятадаас алхамын зайтай ардчилагч)
Хятадтай хил залган орших ба үнэт зүйл, ашиг сонирхолоо тэнцвэржүүлэх нь…
Одоогоос дөрвөн жилийн өмнө 11-р сарын сүүлийн хүйтэн цастай өдөр Улаанбаатар хотод орших Гандантэгчилэн хийдийн үүдэнд мянга мянган монголчууд Далай ламыг харж мөн сонсохоор гутлаа хавиран зогсоно. 2016 оны энэхүү үйл явдлыг Монголын албаны хүмүүс улс төр хамаагүй бөгөөд цэвэр шашны айлчлал гэж тайлбарлаж байлаа. Монгол нь шашны хувьд Төвдийн буддизмтай салшгүй холбоотой. Далай лам гэх нэр нь Монгол гаралтай үг юм. Гэвч энэ нь Хятадын хувьд хүндэтгэн үзэх шалтгаан огтоос биш бөгөөд 80 настай Төвдийн буддизмын тэргүүнийг салан тусгаарлагч гэж л үздэг.
Энэхүү айлчилалын хариуг Бээжин тун хурдан барьсан. Угаасаа эдийн засаг нь унаж байсан үйл явц дээр нэмээд Монголоос авдаг түүхий эдийн импорт дээрээ татвар, хязгааралалтаар жавтий хүртээсэн юм. Сарын дараа Монгол Улсын Засгийн Газар Далай ламыг дахин хүлээн авахгүй гэж мэдэгдсэн. Тэрээр өнөөдрийг хүртэл Монголд эргэж хөл тавиагүй байна.
Тухайн үед Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Цахиагийн Элбэгдорж саяхан надад хэлэхдээ олны таамагладагийг батлан “урд зүгээс ирсэн дарамт” гэж хэлсэн буюу Монголтой хиллэдэг Хятадыг тэгж ойлгуулсан юм. Ц.Элбэгдорж нь орчин үеийн Монголын улс төрд хэмжээлшгүй үүрэгтэй хүн юм. Тэрээр 2009 оноос 2017 онд хоёр бүрэн эрхийн хугацаанд тус улсын Ерөнхийлөгчөөр, мөн үүнээс өмнө хоёр удаа Ерөнхий Сайдаар ажиллаж байжээ. Тэрээр Зөвлөлтийн нөлөөгөөр тогтож ирсэн долоон арван жилийн дарангуйлалыг тайван замаар эцэс болгосон, 1990 оны ардчилсан хувьсгалын нэрт удирдагчдын нэг нь юм.
Өөрийн орны байршил, Орос Хятад хоёрын хавчуурган дахь байдал, хандлагыг тодорхойлохдоо “хувь заяагаа өөрсдөө мэдэх бидний сонголтод дуртай биш” гэж Элбэгдорж хэлсэн юм. Эдийн засгийн хувьд өндөр хамааралтай Бээжинтэй учираа олох асуудлаар БНХАУ-ын төрийн өндөр түвшнийхэнтэй ойлголцоход тэрээр өөрийн улс төрийн амьдралын чамгүй хэсгийг зориулж иржээ. Түүний тооцсоноор тэрээр БНХАУ-ын дарга Си Жинь Пинтэй ойролцоогоор 30 удаа уулзсан ба Си ч мөн 2015 онд Монгол Хятадын харилцааг “хамгийн сайн үедээ явж байна” гэж дүгнэж байжээ.
Хятадын өөртөө засах эрхтэй бүс нутаг болох Өвөр Монголд болж байгаа Монгол хэл, өвөрмөц босоо бичгийг хориглох гэсэн Бээжингийн ойрын саруудын бодлого, үйл ажиллагаа түүний үр дагаврыг ил тод, өндөр түвшинд шүүмжилдэг хүн бол Элбэгдорж. Энэ бол Бээжингээс хамааралтай улс орнуудад тохиож байгаа хатуу хэцүү сорилтын туйлын жишээ юм. Уг сорилт, бэрхшээл нь хүний эрхийг үл ойшоодог захиргаадалтаас ирэх цохилтын утгаар ялангуяа ардчилсан Монголд бол бүр хэд дахин хүнд тусах нь ойлгомжтой. Эдийн засаг болон цэргийн хэт үнэмлэхүй чадавхи нь Хятадыг өөрийн хүч буурай хөршүүдэд бултаж гарах боломжгүй шаардлага шахалтыг хийх боломжыг бий болгодог. Энэ нөхцөлд жижиг улсууд өөрийн үнэт зүйл болон ашиг сонирхолын аль нэгийг сонгох тавилантай нүүр тулж байна.
“Мэдээж албан тушаалтай байхад тодорхой хэмжээний үүрэг хариуцлага байлгүй яахав” гэж саяхан надад өгсөн хоёр ярилцлагынхаа нэгэнд Элбэгдорж хэлсэн юм. Төрийн өндөр албан тушаал дээр байхдаа ч тэр өөрийн улсын эрх ашгийг тэнцвэржүүлэхийн тулд өнөөгийнхөөс арай зөөлөн хэлбэрээр Хятадын бодлогын эсрэг байр сууриа илэрхийлдэг байжээ. Харин “ажлаа өгсөний дараа арай илүү эрх чөлөөтэй байдлаар байр сууриа илэрхийлэх боломж олдож байна” гэсэн юм. Би түүнээс 4 жилийн өмнөх Далай ламын айлчлалыг хориглосон Гадаад Хэргийн сайдынхаа мэдэгдлийн тухай одоо юу гэж боддог вэ гэж асуухад, жаахан бодолхийлснээ “Би одоо бүр бүгдэд сонсогдохоор хэлье. Бид Дээрхийн гэгээнтнийг Монголд харахдаа үргэлж баяртай байх болно” гэсэн юм.
Сэтгүүлчээс ардчилсан хөдөлгөөний удирдагч болсон Элбэгдоржийг 2009 онд Ерөнхийлөгч болоход түүний улсын нөхцөл байдал онцгой сэтгэгдэл төрүүлэм харагдаж байлаа. Товчхондоо дэлхийн хамгийн хүйтэн нийслэлтэй улс боловч ашигт малтмал дээр суурилсан хамгийн өндөр эдийн засгийн өсөлттэй орон болоод зогсоогүй, олон улсын хөрөнгийн биржүүд дээр дуулиан шуугиан тарьж байлаа. Австрали, АНУ, Европоос геологичид, хүнд механизмын операторууд Монгол руу цувж эхэлсэн юм. Энэхүү өсөлтийн гайхамшиг нь Зөвлөлтийн нөлөөний Улаанбаатарыг гэрэлтүүлэн тодотгож бусдын анхааралд авч ирсэн юм. Зам дээр нь Хаммер жийп түгжирч, дэлгүүрийн цонхноос нь Louis Vuitton-ы нэр гялалзаж байв. 2012 онд Ленины хамгийн сүүлийн хөшөөг ч татан буулгалаа. (Энэхүү гайхамшигт байдал урт үргэлжилээгүй бөгөөд 2017 оны төгсгөлд ОУВС-аас тусламж авах хэрэгцээ үүсэж байлаа)
Хятадтай харилцах харилцаагаа сайжруулж чадсан Элбэгдорж олон улсын тавцанд Монгол Улсын байр суурийг тодруулахын тулд НҮБ болон бусад олон талт байгуулагуудтай идэвхтэй хамтран ажиллажээ. (2011 онд зураг авалтын үеэр Ерөнхийлөгч Барак Обама түүний царайг халхалахад тэрээр шууд од болж байлаа.) 2015 онд Цаазаар авах ялыг үгүй хийсэн нь хүний эрхийн төлөө тэмцэгчид, олон нийтээс түүнд өндөр үнэлгээ авч ирсэн. Одоо АНУ-ын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоод байгаа Жо Байден 2011 онд Монголыг Элбэгдоржоор тодотгож “Дэлхий дахины ардчиллын хөдөлгөөний шинэ удирдагч” хэмээн мэндчилж байлаа. Гэвч жилийн дараа тэр сэтгэл хөдлөл хөрсөн нь өмнөх ерөнхийлөгчийг хорьсон асуудлаас болж АНУ болон НҮБ-ын шүүмжтэй Элбэгдорж нүүр тулсантай холбоотой юм.
Барууныхан Монголын ололтыг хичнээн магтсан ч энэ нь газар зүйн ашиггүй байрлалыг нөхөх боломжгүй. “Эдийн засгийн хувьд Хятадаас хамаарч буй өндөр хамаарал миний сэтгэлийг их зовоож байна” гэж МУИС-ын ОУХС-ын ахлах багш Д.Оюунсүрэн надад хэлсэн юм. “Хэрэв Хятад манай ашигт малтмалыг худалдаж авахаа зогсоовол манай улсын эдийн засаг нуран унана.” Энэхүү хүчний тэнцвэргүй байдалыг хүн амын дунд Хятадын эсрэг үзэл болгон өдөөхөд “Манжийн эрхшээлд байсан 200 жилийн түүх, 70 жилийн Хятадын эсрэг коммунист суртал нэвтрүүлэг, 30 жилийн Хятадын эсрэг сонгуулийн сурталчилгаа” бий болгодог гэж Д.Оюунсүрэн нэмж хэлсэн.
Далай ламын хийсэн айлчил нь Элбэгдоржийн Хятадтай сөргөлдсөн цор ганц асуудал биш байлаа. Тэрхүү явдлаас 2 жилийн өмнө орогнол хайж явсан Өвөрмонголын хүний эрхийн төлөөх хоёр тэмцэгчийг Монголын хууль сахиулагчид хил дээр саатуулан Хятад руу буцааж өгсөн билээ. Өнөөдрийг хүртэл тэдний хувь заяа хэрхсэн тухай мэдээлэл байхгүй байна. Энэхүү үйл явдлын дараа гадаад болон дотоодоос ирсэн шүүмжлэлийг Элбэгдорж өнөөдрийг хүртэл тэвчээртэй сонсдог бөгөөд энэ нь “харамсалтай алдаа” болсон гэж тэр үздэг. Мөн тухайн асуудал түүний мэдлээс ангид зүйл байсан гэдэг. Популистуудаар удирдуулсан өнөөгийн Монголын төр Өвөр монголчуудад орогнол олгох асуудал дээр нааштай бас тууштай байх хэрэгтэй гэж нэмж хэлсэн юм. “Би засаг барьж буй нөхдөд нээлттэй хэлдэг, тэдгээр хүмүүсийг Хятад руу буцааж болохгүй. Тэдэнд Монгол улс орогнол, иргэншил олгох ёстой” гэж тэр нэмж өгүүлсэн. Бээжингээс өөрийн улсын дотор болон олон улсын түвшинд явуулж буй монгол бичиг соёлын эсрэг бодлогыг Элбэгдорж сүүлийн саруудад тууштай, далайцтай шүүмжлэхээ зогсоогоогүй байгаа юм. Бидний ярианы үеэр тэрээр энэхүү нээлттэй шүүмжилж буй байдлаа гэнэт бий болсон зүйл биш гэдгийг удаа дараа тодотгож байлаа. Гэхдээ Хятадаас өндөр хамааралтай улсыг удирдахад дипломат тэнцвэр барих асуудал дээр хүндрэл үүсдгийг нуугаагүй.
Байр суурийн энэ зөрчилдөөний тухай нь лавшруулан асуухад “Би өөрчлөгдөөгүй” гэж Элбэгдорж хариулсан юм. “Монголчуудын үндэсний онцлог, хэл соёлын талаар би улс төрд орсон цагаасаа ярьж байсан. Миний энэ байр суурь цаашид ч өөрчлөгдөхгүй” гээд цааш тэр үргэлжлүүлэхдээ “Хятадууд харин өөрчлөгдсөн” гэсэн юм. Өвөр Монголд Хятадын эрх баригчдын явуулж буй хятадчилах бодлогыг “маш харгис” гэж тэр тодотгосон юм.
Ес дүгээр сард Хятадын бодлого бүхэлдээ тодорхой болсон бөгөөд Өвөр Монгол дахь оюутнуудыг төрөөс гаргасан бодлогыг хэрэгжүүлэх болон хичээлийг Монгол хэлнээс Мандарин хэл рүү шилжүүлж заахаар өөрчилж эхэлсэн. Өнгөрсөн хугацаанд Хятадын засаг захиргаа Төвд болон Уйгарын үндэсний цөөнхүүдийг хятадчилах чиглэлээр явуулсан бодлогоо энэ удаа Өвөр Монголын монголчуудын хувьд давтах нь гэсэн болгоомжлол төрүүлж байгаа юм.
Өвөр Монгол дахь Бээжингийн бодлогыг шүүмжэлсний хариу нь ойлгомжтой байлаа. Хятадын эрх баригчид Ц.Элбэгдоржийг өөрийн дотоод хэрэгт оролцлоо гэх уламжлал болсон аргаараа буруутгасан юм. Гэвч тэр үүнийг нь хүлээн зөвшөөрөөгүй бөгөөд “Энэ асуудал миний хувьд гадаад асуудал биш ээ” гэж сөргөсөн. “Энэ миний хэлтэй холбоотой асуудал, энэ миний соёлтой холбоотой асуудал, энэ миний уламжлалтай холбоотой асуудал. Монголд амьдардаг болон Өвөр Монголд амьдардаг монголчууд бол нэг л үндэстэн, нэг цустай, нэг соёлтой нэг түүхтэй” гэсэн юм. (Элбэгдорж өөрөө тэмцлээ зөвхөн Монгол улсын хилийн дотор, гэртээ хийж байгаа бөгөөд энэ нь түүнээс бараг хамааралгүй юм. Авлигын хэргээр буруутган хэдэн сарын өмнөөс түүнийг Монголоос гарахыг хориглосон. Өөрт нь тулгаж буй хэргийг тэр зөвшөөрөхгүй байгаа бөгөөд мөрдөн шалгалт нь улс төрийн зорилготой гэдгийг нэмж тодотгосон юм).
Монгол үндэстэн Өвөр Монголын нийт хүн амын 17 хувийг бүрдүүлдэг. Хятадад тэднийг “үлгэр жишээ цөөнхи” гэж хүртэл нэрлэдэг. Пенсилваны Их сургуулийн дорно дахины хэл соёлын сургуулийн проффессор Крис Этвудийнхээр сүүлийн үед хурц мэдэгдэхүйц эсэргүүцэл үзүүлж байгаа болов ч Өвөр Монголын үндэсний үзэлт монголчууд Төвд Уйгаруудыг бодвол аядуу зөөлөн шинжтэй бөгөөд нөгөө талаас Бээжингийн дарамт ч тийм хүчтэй биш аж. Мөн тэрээр “Хан үндэстний хувьд Өвөр Монголын соёл урлагт тэвчээртэй ханддаг бөгөөд Уйгар Төвдүүдийн хувьд бол исламын эсрэг нүдээр мөн “мухар сүсэг” гэж хардаг юм гэж сүүлд бичжээ.
Бээжин ерөнхийдөө Монголыг нэг их хүчилж шахдаггүй бөгөөд уул уурхайн төслүүдэд нь хүртэл зөөлнөөр ханддаг. Бритиш Колумбын Их Сургуулийн проффесор Жулиан Деркес энийг тайлбарлахдаа Хятад нь Өвөр монголчуудтай холбоотой үндэстэн хоорондын мөргөлдөөнөөс зайлсхийдэг. Уйгар болон Төвдөөс ялгарах нэг онцлог нь Өвөр монголчуудын хувьд хилийн цаана нэг үндэстний улстай нь бас чухал нөлөөтэй гэсэн юм. Элбэгдорж ч Өвөр Монголын монголчуудыг Монгол Улсыг Хятадаас хамгаалж байгаа “амьд хана” гэж онцолсон.
Энэхүү хүчин зүйлүүд нь додугаар сард сард боловсролын шинэчлэлийн асуудал эхэлж яригдахад илүү их анзаарагдсан юм. Хичээлийн шинэ жил ойртох үед нийгмийн сүлжээгээр шүүмжлэл үүсэж, уг бодлогыг өөрчлөхийг шаардсан, тийм хөдөлгөөнийг дэмжсэн үндэсний, нэртэй хамтлагуудын уриалгууд хүртэл гарч байлаа. Сурагч оюутнууд болон тэдний эцэг эхчүүд эсэргүүцэж эхэлсэн. Хятадын хариу шуурхай ирсэн. Хятадууд олныг хамарсан баривчилгаа, мөрдлөг шахалт явуулж, сэтгүүлчдийг мөрдөн мөшгиж, ниймгийн сүлжээн дэх цензурыг чангатгаж, эсэргүүцлийг дэмжсэн багш эрдэмтдийг ажил сургуулиас нь хөөсөн.
Си-д хаягласан захиагаа Элбэгдорж Улаанбаатар дахь Хятадын элчинд хүргүүлсэн бөгөөд тэрээр захиандаа “Та өөрийн улсын Үндсэн хуулийн суурь зарчимын нэг болох бүх үндэстэнүүд өөрийн үндэсний ярианы хэл болон бичгийн соёлыг ашиглах, хөгжүүлэх эрхтэй гэдгийг сайн мэднэ. Гэтэл Өвөр Монголд байгаа монголчууд, Монгол хүүхдүүдийн эрх бүдүүлгээр зөрчигдөж байна” гэсэн юм. Хятадын элчин түүний захиаг үндэслэлгүй шуугиан гэж нэрлээд буцааж өгөх болсоноо мэдэгдсэн юм. Хэд хоногийн өмнө Элбэгдоржтой анх холбогдоход Элбэгдоржийн явуулж байгаа монголчуудын эрхийг хамгаалах үйлдлийг зогсоо, түүнийг чимээгүй байлга гэсэн утгатай дарамтыг утсаар ахад нь үзүүлсэн тухай тэр ярьж байсан. Уг дуудлага хятад дугаараас ирсэн гэсэн гэж тэр тодотгосон юм.
Хятадууд Монголын соёлыг устгах санаархлаа зөвхөн өөрийнхөө хилээр хязгаарлаагүй. Францын Нанте хотын музейд Хөх хотын Музейтэй хамтарсан 13 дугаар зууны Монголын их хаан Чингисийн тухай үзмэрүүдийг гаргахаар бэлдэж байсан. Хятадын албаны хүмүүсээс уг үзэсгэлэнд “Монгол” “Эзэнт гүрэн” “Чингис Хаан” гэх мэт үгнүүдийг хэрэглэхгүй байх хүсэлт ирсэн тухай тус музейн захирал Бертран Гийлет мэдэгдсэн юм. Сүүлд Хятадын албаныхан үзмэрүүдийн тайлбарыг Бээжинд бичнэ гэжээ. Гийлэтийнхээр бол “Үндэстнийхээ түүхийг шинээр зохиохын тулд Монголын түүх болон соёлыг бүр мөсөн арчих гэсэн оролдлого” юм. “Хүн төрөлхтөний болон шинжлэх ухааны, мөн ёс суртахууны үнэт зүйлийг хамгаалдаг институтын хувьд” уг үзэсгэлэнг цуцалсан. Үзэсгэлэнг Европ Америкийн музейтэй хамтран тэнд байгаа цуглуулгад тулгуурлан хожим гаргах болно гэжээ.
Монголын улс төрчид Бээжингийн үйлдлийн талаар байр сууриа илэрхийлэхийг төдийлөн хүсэхгүй байна. Энэ нь тэнцвэргүй хүчний харьцааны бас нэг илрэл бөгөөд өнгөрөгч Ес дүгээр сард Хятадын топ дипломат, Гадаад Хэргийн Сайд Ван И Улаанбааатарт айлчилж Хятадын бодлогыг эсэргүүцсэн жагсагчидтай нүүр тулсан. Гэвч шуугиан тарьж байсан асуудлаар Ван И болон одоогийн Ерөнхийлөгчийн аль аль нь тодорхой мэдэгдэл хийгээгүй юм. Харин Хятадын Элчин Сайд төвийн сонинд ярилцлага өгөхдөө “Хятадад Монголоос гаргадаг гол бүтээгдэхүүн болох нүүрсний эрэлт хэрэгцээ багасаж байна” гээд “Нээлттэй хэлэхэд Та бүхнийг бодож бид нүүрс авч байна” гэж мэдэгдсэн юм. Түүний цаад санаа нь хүн бүрт шууд ойлгогдохуйц байлаа.
Орчуулсан: М.Батдорж
https://www.msn.com/en-us/news/world/being-a-democrat-on-chinas-doorstep/ar-BB1bXOTK?ocid=st&fbclid=IwAR3HRyQX-S9ADSuowGmtwVcpBMButL12rMkOYsvjiZ4OjFv4F5l9X1ON3TM
