“Таван толгой”-н ор­дын лицензийг монгол­чуу­даасаа булааж авахаар улстөрчид “хөдөлж”, төрийн төмөр нүүрийг харуулан буцааж  авсан. Харин түүний дараа орох асар том нэгэн ордыг хятадууд Монго­лын алс баруун хяз­гаарт авчихаад 10 гаруй жил нүүрсийг нь зөөж байгаа ч хэн ч ярьдаггүй. Коксжих нүүрснийхээ нөөц, чанараар “Таван тол­гой”-н дараа орох Хөшөөтийн нүүрс­ний ордыг аль 1971 оноос эхлэн ашиглажээ. Ту­хайн үед улсын төсвийн хө­рөн­гөөр хийсэн хайгуул су­дал­гаагаар 24.3 сая тонн нөөц­тэй хэмээн тог­тоогдож... Хориод жилийн дараа буюу 2007 онд дахин хийсэн нөөцийн хайгуулаар 306.1 сая тонн нүүрс байгааг илрүүлжээ. Үүнээс 180 гаруй сая тонн нь коксжик нүүрсний бая­лаг­тай байх магадлалтай гэж гарсан. Гэхдээ энэ нөө­цийг үүнээс ч хэд дахин илүү гэлцдэг.

 Хувьцаа нь Хон­конгийн бирж дээр 2007 оноос зарагдаж эхэлсэн Хөшөөтийн нүүрсний уур­хайн танилцуулгад уг ор­дыг 4.4 тэрбум тонн нүүрсний нөөц­тэй гэ­сэн байдаг. Гэвч Хөшөөтийн нүүрс­ний ордыг Ст­ра­те­гийн орд газарт оруулах нь байтугай өнөөдрийг хүр­тэл хэдэн хя­тадуудын мэ­дэлд зөнд нь орхисон. Энэ уурхайтай холбоотой хэл ам их дэгдсэн ч тэгсгээд нам дарагддаг.

  Мон­голын баруун хяз­гаа­рын төв болсон Ховд нут­гийн шүтээн Сутай хайрханы нэг хэсгийг химийн хортой бодисоор хордуулж буйг нут­гийн иргэд эсэргүүцэж хотод ирж хэвлэлийн бага хурал хийж байлаа. 2007 оны тавдугаар сард 25 тонн, мөн оны долдугаар сарын 20-нд 74.2 тонн 12 төрлийн химийн хорт бо­дис нийт 99.2 тонн хорт бодис оруулж иржээ. Энэ 12 төрлийн бодисоос тав нь онц ноцтой бодис болох нь мэр­гэж­лийн хяналт болон хол­богдох бай­гуул­ла­гуудын шин­жилгээгээр тогтоогдсон. Дээрх хураагдсан хортой бодисын 10 тонныг нь “харь гаригийн­хан” аваад  явчихсан аятай олдохгүй хэрэг гарсан.Энэ мэт нууцлаг явдал гарсар Хөшөөтийн уурхай хэвийн ажилласаар өдий хүрчээ.

 Замын-Үүдийн боом­тоор оруулж ирсэн 25 тонн бодисыг 106 цооног өрөмдө­хөд ашигласнаас болж хүн малын биед туу­ралт үүсээд зогсохгүй, 14 толгой мал үхэж, айлын нохойны чихэнд туу­ралт үүссэнээс ханзарч унан, булаг шанд нь ширгэж, өвс ургамлын ургац эрс мууд­сан зэрэг сөрөг үр да­га­вар олноор илэрсэн. Энэ бол зөвхөн 25 тонн боди­сыг хэрэглэснээс үүдсэн үр дагавар гэж нутгийнхан хэлж байлаа. Гэтэл Ховд аймгийн мэргэж­лийн хянал­тын байцаагчийн ак­таар “Эм эн Эр Ай Жи” компаниас албан ёсоор хураасан бодисыг айм­гийн тухайн үеийн аймгийн Засаг дарга Г.Ням­да­ваа­гийн захи­рамжаар Хөшөөтийн уурхайг эзэм­шигч “Мон Эн Ко” ком­пани буюу эздэд нь буцаан хадгалуулахаар шийд­вэр­лэ­сэн нь энэ компаний төлөө нутгийн удирдлагууд яахаас ч буцахгүй ажиллаж, хамгаалдгийг харуулдаг. Сүүлийн үед орон нутгийн иргэд ч Хөшөөтийн эсрэг тэмцэх хүч мөхөсдөн дуугарахаа больжээ.

Манай улстөрчид гэв гэнэт л хэлд орсон аятай Стратегийн орд газар, төрийн мэдэлд авна гэдэг ч Хөшөөтийн уурхайн асуудлыг хэн ч хөнддөггүй нь хачирхалтай. Стратегийн ордод оруулахыг эрх мэ­дэлт­нүү­дээс хэн нь ч хүсдэггүй, "дархан эрхтэй" газар энэ болжээ.

“Хөшөөт”-ийн ордыг эзэмшигч “Мон-Энко” Ховдод  тусгай эрхтэй
Ховд аймагт ашигт малт­малын 13 тусгай зөв­шөөрөл эзэмшдэг “Мон-Энко” компа­нийн эзэн нь БНХАУ-ын иргэн. Энэ компани нь Ховд айм­гийн газар нутгийг ихэнх хэсэгт буюу ашигт малтма­лын арвин нөөцтэй хамгийн гол сумдад тус бүрт нь 3-7 лиценз эзэмш­дэг гэнэ. Ту­хайлбал Хө­шөө­төд долоо, Дарвид гу­рав, Ганц модны дүүрэгт гурав, нийт найман ашиг­лал­тын тусгай зөвшөө­рөл бүхий 2600 гектор, 63300 гаруй гектор талбайд гео­ло­ги хайгуулын үйл ажил­лагаа явуулдаг гэнэ. Хятад эзэнтэй, Хята­дын компани гэдгийг Хов­дын­хон бүгд мэддэг. Энэ ком­панийн цаана Мон­голын эрх мэдэл, нэр нө­лөө бүхий улстөрчид байд­гийг ч нэр ус, удам судартай нэрлэх юм билээ.

  Газрын хэвлий дэх баялаг ард түмний өмч гэдэг. Гэвч ховдчуудын хувьд, Хөшөөтийн ордоос хувь хүртэнэ гэдэг ёстой “холоо хэвтэнэ” гэдэг нь харагддаг. Ховд аймгийн Дарви сумын нутаг дэвсгэр Хөшөөтийн уурхайд БНХАУ-ын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай Мо-Эн-Ко ХХК 2007 оноос хойш үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа ч ард иргэдэд юу ч оногдсонгүй. Хаацайлсан үе үеийн албан тушаалтнууд хувь хүртдэг байж магадгүй. Коксжсон нүүрсээрээ Монгол улсдаа 2-рт орох ил уурхай Хятадын компанид худалдагдсанаар орон нутгийн иргэд нүүрс  авч хэрэглэх боломжгүй, гадныхны гарыг харахаас өөр аргагүй болсон. Үүний тод жишээ болон зэргэлдээ сумдын иргэд тус уурхайн гадна талбайн хог хаягдлаас нүүрсний хог шигшин гал залгуулах болсоор уджээ.

 Аймаг орон нутаг энэ уурхайгаас талоноор нүүрс авч иргэдэд зах зээлийн үнээс хямдаар худалддаг нэртэй боловч нүүрсний чанар жилээс жилд эрс муудаж, чулуу голдуу ирдэг болсон тухай иргэд шүүмжилдэг. Иймд хажуудаа байгаа уурхайгаа иргэд нь хараад суудаг, хятадууд өрмийг нь хамж яваад, нутгийнхан хусмыг нь  гуйж идэж яваа нь шударга уу?. Баялгаа хүртэж чадахгүй “алтан дээр биш нүүрсэн дээр суусан” гуйлгачин улс болж байгаа нь энэ бололтой.