-Энэ оны 2 сарын 17-ны үдээс хойш Ч.Мөнхбаярыг гадаадын тагнуултай нийлсэн, гар хөл болсон гэж сүр дуулиантай зарлаж, зураг хөргийг нь нийтэд цацаж байгаад буу зэвсэг бүрэн агссан 6, 7 хүн баривчлан улмаар гэр оронд нь нэгжлэг хийсэн. Нэлээн том тагнуул барьлаа гэсэн. Мөнхбаярыг монголчууд төдийгүй дэлхий нийт мэднэ. Улсынхаа эсрэг тагнуул хийх нь байтугай Монгол туургатны төлөө дуу хоолойгоо гаргадаг,Монгол соёл, бичгээ хамгаалдаг, дэлхийн бүх монголчуудын төлөө зүрхээ өвтгөдөг сэтгүүлч мэргэжилтэй хүн. Тийм ч учраас олон хүн Мөнхбаярын тагнуул гэж юу байхав дээ гэдэг. Тэр оройн 22:50 минутаас эхлээд өөрийнх нь хүсэлтээр анх өмгөөлөл үзүүлсэн хуульчийн хувьд тагнуулын байгууллагын үйл ажиллагаа зохиомол, хуурамч гэж харж байна. Хаанахын тагнуул гэдгийг ч тагнуулын байгууллага өөрөө зарлаж чадаагүй. Өөрөөр хэлбэл гадаадын тагнуул гэгдсэн байгууллага нь Энэтхэг өөрийгөө тойрсон орнуудад дотоод гадаад аюулгүй байдлаа хангаж, Хятад, Пакистанаас болгоомжлон хар тамхи, террорист үйл ажиллагаа, хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэг, хүний наймаа зэрэг олон чиглэлээр судалгаа явуулдаг байгууллага. Хятадын эсрэг биш. Мөнхбаярын уулзсан консул энэ байгууллагатай ямар ч хамааралгүй. Ийм байгууллагын нэрийг оролцуулаад, Монгол Улсад суугаа консулын газрыг сэрдээд Монголын тагнуулынхан шившигтэй, бүдүүлэг ажиллагаа явуулсан. Хянасан прокурор нь Монгол Улсын төрийн нэрийн өмнөөс ажилладаг мөртлөө хариуцлага алдаж 2-р сарын 17-нд шүүхийн зөвшөөрөлгүй цагдан хорьсон.19-нд таслан сэргийлэх арга хэмжээг өөрчлөх хурал дээр гадаадын тагнуулын байгууллагын Улаанбаатар дахь төлөөлөгчтэй Мөнхбаяр хамтран ажилласан хэмээж худал мэдээлэн, 30 хоног хорьсон. Шүүх анхааралтай хянуур хандаагүй. Үнэхээр тагнуул Монголд байж уу үгүй юу, Мөнхбаяр түүнтэй нийлсэн үү үгүй юу гэдгийг шүүх хянаж хорих эсэхээ шийдэх ёстой. Гэвч мөрдөгчийн хэлсэн үгийг л алт шиг үнэн гэж ойлгоод л 30 хоног хорьсон. Таслан сэргийлэх арга хэмжээг өөрчлөх хүсэлтийг өмгөөлөгчдийн зүгээс гаргахад хангалгүй шүүх хурлаа 4-р сарын 1-нд зарласан. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд заасан хугацаанаас хэт хурдтай, мөрдөн шалгах ажиллагааг гүйцэд хийхгүй, дахин нягтлахгүй, зохих баримтууд, гэмт хэргийн шинжүүдийг нотлохгүй, гэм буруугийн сэдэл, зорилго хаана байгааг тодорхойлохгүй шуурхайлсан.

Прокурор шүүхэд шилжүүлэхдээ өмгөөлөгч нарт огт мэдэгдээгүй. Өмгөөлөгчдийн зүгээс хүний эрх зөрчиж байна гэдэг гомдол тавихад шүүхэд шилжсэн, прокурорт шилжсэн гээд л гэрлийн хурдаар шийдэгдсэн. Анхан шатны шүүх хуралд зохиомол, хуурамч шинжүүдийг бид гаргаж тавьсан. Хуурамчаар бүрдсэн баримтуудыг хавтаст хэргээс хасуулах хүсэлт гаргасан ч хангаагүй. Мөнхбаярыг консултай уулзахад орчуулга хийсэн хүнийг гэрчээр татсан. Орчуулга үнэн үү? худлаа юу? гэдгийг хянуулахаар албан ёсны хууль зүйн магистр цолтой орчуулагч оруулах хүсэлтийг бас хангаагүй. Шүүх хурал дээр гэмт хэргийн шинжгүй нь нотлогдож, хавтаст хэрэгт гэмт хэргийн хор уршиг, хохирол алга гэдэг нь батлагдсан. Бүтэн 1 жил 3 сар Мөнхбаярыг тагнуулаас мөрдөхдөө “ тагнуул” гэдэг ширхэг ч юм олоогүй.Гүйцэтгэх ажиллагааны шугамаар гэнэт баривчлаад, гэрт нь хийсэн үзлэгээр юу ч тогтоогдоогүй. Мөнхбаярын өөрийнх нь барьдаг утас, хамаарал бүхий цахим хаягуудад нь үзлэг хийхэд тагнуулын шинжтэй зүйл юу ч олж тогтоогоогүй. Ийм батлагдаагүй зүйл дээр шүүх цагаатгах тогтоол гаргах ёстой ч прокурорт буцаасан нь их ноцтой. Шүүх Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан эрхийнхээ дагуу хэрэг маргааныг эцэслэн шийддэг. Асуудалд шударгаар хандах, хүний үндсэн, салшгүй эрхүүдийг хамгаалах үүрэгт үндсэн ажлаа хийсэнгүй. Тэр бүү хэл шүүх хурал дээр шүүгч нар асуулт асууж ч чадаагүй. Харин иргэдийн нэрийн өмнөөс шүүх хуралдаанд хяналт тавих үүрэгтэй хүн “Ямар ч тамга, тэмдэггүй бичиг баримт байж болохгүй. Би өөрөө тооцооны хүн.Ийм бичиг баримтаар хүн яллах нь зохисгүй. Мөнхбаяр гэм буруугүй” гэж дүгнэсэн. Гэтэл энэ дүгнэлтийг анхан шатны шүүх тогтоолдоо оруулаагүй. Мөнхбаярын асуудал зохиомол, хуурамч учир цаанаас өгөгдсөн даалгаварыг биелүүлэх гээд байна гэдгийг харууллаа.

Ч.Мөнхбаяр Монгол бичгийн халдашгүй дархан байдал, соёлын өвийг хамгаалах, хадгалах, өвлүүлэхэд маш их идэвхтэй ажилладаг. 2005 онд батлагдсан “ Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн тухай хууль”, “ Монгол хэлний тухай хууль” зэрэгт Монгол бичгийн өв соёлыг өвлүүлэх, хамгаалах, хөгжүүлэхэд гадаадын тусламж авах иргэн, төрийн бус байгууллагууд идэвхтэй хамтран ажиллаж, оролцоогоо нэмэгдүүлэх гэснийг л Мөнхбаяр гүйцэлдүүлсэн. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн “Монгол судлалыг дэмжих сан байгуулах тухай” зарлиг гарсны хүрээнд монголчууд өв соёлоо яаж хамгаалах, олон мянган жилийн үүх түүхийг яаж үргэлжлүүлэн анхаарах тухай яригдсан дээр Монгол Улсын бодлого сул учраас Ч.Мөнхбаяр Монгол хэл соёлыг хамгаалахын төлөө ажиллаж байгаа .

Анхаарал татах нэг асуудал нь Монгол Улсын прокурор яллах дүгнэлт үйлдэхдээ “...БНХАУ-ын эсрэг хууль бусаар хамтран ажиллахаар тохиролцсон...” гэсэн. Бид Үндсэн хуультай, тусгаар тогтносон, үндэсний аюулгүй байдлаа сахидаг, эдийн засгийн хүчин чадлаа өөрийн онцлогоор хамгаалдаг улс. Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 19.4.1- ээр бид “Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын эсрэг тагнуул хийсэн” гэж яллана. Гэтэл Хятадын эсрэг тагнуул хийсэн асуудалд Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн тусгай анги хэрэглэгдэхгүй. Өмгөөлөгчөөр 6 жил ажиллахдаа ийм дүгнэлт анх удаа харж байна. Маш ноцтой, Монгол Улсын хууль эрх зүйн үндсэн суурийг өөрчилсөн аюултай үзэгдэл. Яллах дүгнэлт дээр 12 удаа “...Хятад улсын эсрэг тагнуул хийсэн...” гэж бичигдсэн. Шүүх хурал дээр прокурор энэ үгийг 9 удаа хэлсэн. Монгол өмгөөлөгч, ээж хүний хувьд, ач зээ нартай эмээгийн хувьд маш эмзэглэж хүлээж авсан. Анхан шатны шүүх дээр баримт тал бүрээс нотлогдох ёстой.

Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 1.7.1-д “ хэргийг бодитоор шалгаж хянасны үндсэн дээр нотлох баримтыг тогтоох ёстой”, 1.7.2-д “ нотлох баримтад үндэслэж яллах буюу цагаатгах, хөнгөрүүлэх, хүндрүүлэх нөхцлүүдийг эргэлзээгүй тогтоосон байх ёстой”-г тус тус хэрэгжүүлээгүй. Шүүх гэмт хэргийн шинжгүйг,нотлох баримтгүйг мэдсээр байж Мөнхбаярыг цагаатгаагүй. Бид анхан шатны шүүхийн тогтоолоор Нийслэлийн Эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүхэд гомдол гаргасан. Хэвлэл мэдээллийнхэн Ч. Мөнхбаярыг тагнуул, эх орноосоо урвасан мэтээр олон нийтэд цацаж хорлосон. Тагнуул энэ хэргийг нууц зэрэглэлд оруулсан мөртлөө дэлгэсэн нь хуурамч нэрийн дор хууль зөрчсөн үйлдлээ нуух гэсэн оролдлого. Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 19.1.4 Нэгдүгээрт: гэмт хэргийн халдлагын зүйл төрийн нууцад хамаарах бичиг баримт, мэдээ мэдээлэл, эд зүйл байх ёстой. Хоёрдугаарт: төрийн нууц мэддэг тусгай чиг үүргийн албан тушаалтнуудад хамаарах субъект. Гуравдугаарт: тагнуулыг мэдсээр байж хамтарч ажилласан бол тагнуул гэж тооцохоос мэдээгүй хүн хамтраад цуг хооллосон, асуудал ярьсныг тагнуул гэж үзэх объект ч биш объектив, субъектив шинж чанараа ч хангахгүй учир гэмт хэргийн шинжгүй. Мэдсээр байж хийсэн үү үгүй юу гэдгийг анхан шатны шүүхийн тогтоолд оруулсан.

-Мөнхбаярын асуудал гэмт хэрэг биш. Монгол Улсын тусгаар тогтнол Хятадаас салангид. Бид Хятадын муж боллоо гэж зарлагдаагүй. Үндсэн хуульт төрийн байгуулал нь хэвээрээ, хүний эрх эрх чөлөөг дээдэлдэг ардчилсан улс орон. Үүнээсээ татгалзаагүй учир энэ процесс магадгүй эдийн засагт хятадын зээл тусламж илүү их орсныг эсэргүүцэн нийт монгол туургатны төлөө дугардаг хүний амыг нь хамхиж, зохиомол хэргээр яллах гэсэн далд зорилготой хэлмэгдэл юм. Ганц Мөнхбаярыг хэлмэгдүүлээд зогсох биш Монголоо гэсэн сэтгэлтэй, бичиг, өв соёлоо эрхэмлэх зүрх сэтгэлтэй хүмүүст чимээгүй бай гэдэг дохио сануулга үзүүлсэн үйлдэл. Дэлхийн Монгол туургатнууд Ч.Мөнхбаярыг суллах ёстой гэдэг байр суурьт нэгдсэн.

-Тагнуул бол нүд. Ил зарладаггүй, сэжигтнийг нууц аргаар баривчлан, нууцаар шийдвэрлэдэг болохоос цахим ертөнцөд шуугиан дэгдээдэггүй барьдаггүй. Монгол Улсын тагнуулын байгууллага дэлхийд шившгээ хутгалаа. Тагнуулын байгууллага удирдаж, сөрөг тагнуулд ажилласан хүмүүс өнөөдрийн төрийн өндөрлөгт залагдсан тодорхой этгээд тагнуул байж болзошгүй, гадаадын бизнес, улс төрийн хүмүүстэй ганцаарчлан уулзсан, үүрэг даалгавар авсан, гадны тагнуулын байгууллагад элссэн байх магадлалтайг зарласан. Тагнуулын байгууллага шинжлэх ухааны үндэстэй, олон улсын жишигт хүрсэн үйл ажиллагаа явуулах чадавхиа алджээ. Саяхан хэдэн буу үзүүлж тэр газрыг эзлэх, ийм хүмүүсийг устгах гэснийг хэн нотлох вэ. Миний үйлчлүүлэгч Чулуундорж овогтой Мөнхбаярын асуудалд ингэж хандсан хүмүүс буун дээр бүр шившигтэй. Ард түмэн Үндсэн хуулиа ойлгодог болсон. Мэдээлэл нээлттэй төдийгүй монголчууд оюуны чадамж өндөр учраас дэлхийн байдлыг ч мэднэ. Тагнуул сайн ажилласан бол Монголын уул уурхай ингэтлээ эвгүйтэхгүй, эдийн засаг өмнө зүгийн хараат болохгүй.

-Би улс төрч гэхээсээ илүү Цагаан морин жилийн ардчилсан хувьсгалаар хүний эрх эрх чөлөөг дээдлэх, хууль, шударга ёс,олонхийн эрх ашгийг чухалчлах, хүн өөрийн авьяас билэг, ур ухаандаа түшиглэж амьдруулах хөрсийг Монголдоо бий болгохыг зорьсон мянга мянган ардчилагчдын нэг. 1990 онд Монголын ард түмний 90 хувь нь хүлээн зөвшөөрсөн алдаж, арилжиж, тоглож болдоггүй ардчиллыг бид алдлаа, тоглолоо, арилжлаа. Шинэ нийгмийг авч явах төр засаг жинхэнэ утгаараа тогтсонгүй.1992 он Үндсэн хууль батлагдтал юу руу орж байгаагаа ард түмэн мэдээгүй. 1992 онд 1-р сарын 13-нд Үндсэн хууль баталснаар бид Үндсэн хуулийн дор амьдрах нь гэдгээ ухаарсан. УИХ-ын анхны сонгуульд ардчилсан үзэлтэй хүмүүст цаас ч олдохгүй, харин хуучин нийгмийг 70 жил удирдсан тухайн үеийн МАХН Хятадаас 8 тонн цаас авч сонгуульд үнэмлэхүй ялан 4 жил оодорсон.

1996 оны УИХ -ын 2 дахь сонгуулиар “Ардчилсан Холбоо” эвсэл гэж ард түмний хөдөлгөөний нэрийг духан дээрээ тавьж байгаад сонгуульд орж арай чүү УИХ-д 50+1 болсон. Анхан шатнаас дээд шат хүртэл үзэл санаа хүрээгүйгээс 2000 онд дахиад МАХН 72-оор гарч хуучин дэглэм 2004 он хүртэл явсан. 2004 оны сонгуулиас хойш арай чүү алаг цоог явсаар сая 2016 оноос буцаад төрийн эрхэнд олонх болсон. Монголын Ардчилсан Холбооноос төрсөн Ардчилсан намын анхны дарга Бат-Үүл намын тамга тэмдгийг Мэндсайханы Энхсайханд өгч Энхсайхан музейд тавьснаас олон нам үхрийн бөөр шиг алаглаад өнөөдөр хүрсэн. Э. Бат-Үүл Монголд МАН, АН хоёр нэг нь ардчиллыг дэмждэг, нөгөөх нь ардчиллыг үгүйсгэдэг ойлголт байхгүй гэж маш андуу ташаа, амьдралаас тасарсан, агаарт гарсан мэдээлэл хийсэн нь ардчилагчдаас нүүрээ буруулан, нуруу мөрөн дээр нь гишгэж албан тушаалд очсоноо л нотлоод хэлж. Ардчилал нэг хоёр хүний өмч бус нийт ард түмний сэтгэл зүрхэнд оршиж, өдөр бүр хамгаалж, сэрэмжилж, сахидаг үнэт зүйл юм. Бид сонгож авсан нийгэмдээ эзэн байж чадаагүй, үнэ цэнийг нь бүрэн ухамсарлаж, ойлгоогүй төдийгүй төрд гарсан намууд дөрөв дөрвөн жилээр хүмүүсийн амьдралыг гартаа хийх бодлогоор аль нэг намд нь таалагдаж, амьдралаа зохицуулахдаа тултал ард түмнийг арчаагүйтүүлсэн. Эх орноо бус тогоон дох хоолоо нэгт тавиж, амиа хичээх, баялагт шунасан харийнхны гайт 32 жил өнгөрсний дараа ардчилсан үзэл санааг дахиж хэрхэн сахин хамгаалах вэ гэдэг цаг үетэй нүүр тулжээ.